puma

pumarai2009

१: किरात पुमा राई परिचय सार:
नेपालको पूर्वीपहाडी खोटाङ जिल्लाको दक्षिण भेगका चिसापानी दिब्लुङ मौवाबोटे पौवासेरा देविस्थान गा।वि।स। लगायत त्यस आसपासका गाउँहरुमा मुख्य बसोबास रहेका किरात पुमा राईहरुको आफ्नै पृथक भाषा संस्कार संस्कृति तथा अस्तित्व रहेको छ । किरात मुन्दुमअनुसार 'सुम्निमा-पारुहाङको सृष्टिकालमा सुम्निमा-पारुहाङको कोखबाट बाघ भालु र मान्छेको जन्म भयो । त्यस जन्मलाई सुम्निमाले पुमा सॄष्टि भनिन् । कालान्तरमा त्यहीं पुमाहरुको साखासन्तानलाई पुमा सृष्टि भन्दाभन्दै थर नै पुमा भएको हो ।'२०५८ सालको नेपाल सरकारको तर्फबाट गरिएको जनसंखया गणना र मातृभाषा बोल्नेको संख्या जेजति तथ्यांकमा भए तापनि पुमा राईहरुको वास्तविक जनसंख्या दस हजारभन्दा माथि रहेको छ र छ हजारभन्दा बढीले आपुनो भाषा बोल्ने गर्छन् । त्यस भाषालाई रोकुङला÷रोकोङला भनिन्छ । यस जातिका महिला सामेतलाई नाम्घुङमा र पुरुष सामेतलाई नाम्घुङपा भनिन्छ ।यसरी पुमा खोलामा बस्ने किरात पुमा राईहरुको दुई दाजुभाइ दिब्लुङ र पालुनको गरी मुख्य १४ पाछा रहेका छन् जुन यसप्रकारका छन्:१ थुम्राहोङ २ योङडोहोङ ३ होङटाङखा ४ दुमालुङ÷दुम्माईलुङ ५ लिम्माछित ६ गाराजा ७ हादीरा ८ मिथाहोङ ९ तोङमालुङ १० मेत्लङयङ ११ वाविहोङ १२ खावोङ १३ रिरीहोङ १४ हेनयोङछा ।२: किरात पुमा राईको संस्कृति परिचय:पुर्खा भूमि र प्रकृतिको पुजकले परिचित किरातहरुको मुख्य विशेषता नै पुर्खा भूमि र प्रकृतिको पूजा गर्नु हो । फागु÷साकेन्वा÷साकेवा÷साकेला आदिलाई महान चाडको रुपमा मानिने यो पूजा दोङवाङा उभौली र दोङदापा उधौली गरी वर्षमा दुईपल्ट गर्ने गरिन्छ । किरात मुन्दुमअनुसार किरातहरुले सृष्टिकालदेखि नै यो चाड मान्दै आएका हुन् । दोलखाका आदिम किरात राजा बुढाहोङको पालामा साकेन्वालुङ लगायत आफ्ना राज्यका वरिपरि बाख्राको मासु खाएर भीमसेनले लटपट गर्न थालेपछि बुढाहोङले त्यस फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई लिएर अरुण नदीको आसपास किरात प्रदेशमा आएर बस्यो । त्यसरी साकेन्वालुङलाई बोकेर आउँदा जहाँ जहाँ साकेन्वालुङलाई विसाएको थियो त्यहीँ त्यहीँ ठाउँमा फागुलुङ÷साकेन्वालुङ गाडी प्रकृतिदेवलाई पूजा गर्ने क्रममा पुमा खोलाका किरात पुमा पुर्खाहरुले खोटाङ जिल्लाको दक्षिणी भेक चिसापानीमा फागुलुङ÷साकेन्वालुङ स्थापना गरी दोङवाङा÷दोङदापामा पूजा गर्न थाले । त्यस दोङवाङा÷दोङदापा पूजा गर्नका लागि सेतो हात्तीमा चढेर बुढाहोङ आई त्यस फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई थोक्दाउथ्यो । तर बुढाहोङको मृत्युपछि त्यस लुङ थोक्दाउने चोखो पानी अर्चाउने मुन्दुम ङापोङले सपनामा नपाएर त्यस फागु÷साकेवालुङलाई धेरै वर्षसम्म नथोक्दाए पनि दोङवाङा दोङदापामा बुढाहोङको त्यो सेतो हात्ती आई त्यसलुङको हेरचाह गथ्र्यो । तर धेरै वर्षसम्म फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई त्यसरी नथोक्दाएपछि सदा झैं दोङवाङा÷दोङदापामा आफै आएर हेरचाह गर्ने सेतो हात्तीले त्यस लुङलाई भाँची दिएछ । त्यसरी फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई सेतो हात्तीले भाँची दिएपछि पुमा खोलाको किरात पुमा पूर्खाहरु भेला भई सरसल्लाह गरी आ-आफ्नै घरमा दोङवाङा÷दोङदापा गर्न थाल्यो । र हालसम्म पनि त्यही प्रचलन कायम छ । ३: दोङवाङा:पुमा खोलाका किरात पुमा राईहरुको चलनअनुसार वैशाख महिनादेखि असार महिनासम्ममा गरिने सम्पूर्ण पुर्खा प्रकृति भूमि पूजालाई दोङवाङा उभौली भनिन्छ । यस दोङवाङा पूजाभित्र फागु साम्खा मंङेन गरिन्छ । त्यसमध्ये फागुलाई विशेष महत्वका साथ धुमधाम गरी मनाइन्छ र यो फागु नगरी अन्य कुनै पनि पूजा गरिँदैन गर्न हुँदैन । ३:1: दोङवाङा फागु:फागु वर्षको पहिलो चाड हो । यसमा ङापोङले सर्वप्रथम चराचुरुङ्गीको नाम बोलाउँदै ूल अब वर्षा लाग्यो खोलानालामा पानी चिपचिपाउन थाल्यो चराचुरुङ्गीको स्वर फेरियो बाली लगाउने बेला भयो पानी पारिदिनु बाली लाउदैछौ बालीनाली सपि्रयोस् नयाँ पालुवाहरु पलाए हावा पानी घामबाट बचाई दिनू भन्दै दाव्य अगेना ः तीनवटा चुला भएको ठाउँ भित्रको बोब्बीलुङ मूलचुला खाइतलुङ दिमाचुला र रङालुङ प्रकृति भूमिचुला लाई क्रमशः दाहिने पट्टिबाट नयाँ पालुवा मबोलाबोक्पा÷ ङाक्सीबोक्पा भर्ला÷केराको हरियो पातको खोचली दुना बनाई बटुकोमा पानी र रख्खे खाचा चोखो जाँडपानी मिसाई त्यो पानीले थोक्दाइन्छ । त्यसरी चुला थोक्दाउदा जुन घरको फागु गरिँदैछ त्यही घरको पुर्खालाई पहिला बोलाइन्छ । त्यसरी फागु गर्दा भूमिमा अन्नबाली लगाउँदा प्रयोग भएका सम्पूर्ण हाई हतियार ः तालित किरात अस्त्र खुकुरी खुर्पा बन्चरो झम्पल बन्दुक जस्ता सबै हतियारलाई रख्खे पानीले थोक्दाउदै भाँचिन्छ टेकिन्छ चोट लगाइन्छ पाप नलागोस् चित्त नदुखाउ भन्दै पूजा गरिन्छ । त्यसपछि मूल ढोकाको शिरमा मंङछामा भित्रियोस् भन्दै थोक्दाइन्छ । र चुलाभन्दा वाहिर रहेका पूर्खाहरुलाई आँगनमा फालामरोङ गोगोसा र पानी दिइन्छ । त्यसरी फागु पूजा गरिसकेपछि ङापोङ÷सिलिहोङपा÷ सिलिहोङमाको नेतॄत्वमा सिलि टिपी घरको मूली मान्छेलाई अनिवार्य रुपमा सहभागी गराई सिलि टिपिन्छ । त्यहींदेखि दोङवाङा चाड शुरु हुन्छ । सांस्कृतिक पहिचानको दृष्टिकोणले पनि अत्यन्तै आकर्षित यो चाडको मुख्य समय भनेको चाहिँबैशाख पूर्णिमा नै हो । ३:1:A)आवश्यक सामाग्रीहरुःड्डनङवा मोबोलाबोक्वा÷ ङाक्सीतोत्ला मेरीखाङ तालित रख्खे खाचा डबकामा रख्खे खाचा पानी सोलोन्वा फालामरोङ गोगोसा भूमिमा बाली लगाउँदा प्रयोग गरिने सम्पूर्ण हतियारहरु ।३:2:दोङवाङा साम्खा: फागु गरिसकेपछि गरिने दोस्रो चाडलाई दोङवाङा साम्खा भनिन्छ । यसमा पनि ङापोङले फागुमा जस्तै ऋतु फेरियो चराको स्वर फेर् यो बाली लगाउने बेला भयो हामी सबैलाई सुव्यफाब्य होस् भन्दै पूजा गरिन्छ । यसको मुख्य आकर्षक विन्दू भनेको वामा पोथी लाई ढाडमा दाबिलोले हिर्काएर रगत झार्नु हो । यदि रगत झरेन भने विरामी हुने मरोमारो पर्ने अशुभ हुने खडेरी हुने लगायत घाम पानीले अन्नबालीलाई बिगार्छ भन्ने जनविश्व्ाास भएकोले पुनः चोख्याउने साम्खा गरिन्छ । यस साम्खामा पनि जुन घरको दोङवाङा साम्खा गरिदैछ त्यहीं घरको पूर्खालाई पहिले बोलाउनु पर्छ । ३:2:A) आवश्यक सामाग्रीहरु :ड्डफैक्का चार वटा ङाक्सीतोत्ला असरा सोलोन्वा छाप्मादिदिन अक्माना चारुङ फालामरोङ गोगोसा बेछुक वामा पोथी । :3: दोङवाङा मङेन:दोङवाङा मङेन तेस्रो प्रकृति पूजा हो । जुन पूजामा अन्नबालीको सह होस् घाम पानी हावाबाट बचाइदिनु भन्दै वापा भाले लाई दाबिलोले हिर्काई पुर्खा÷प्रकृति पूजा गरिन्छ । त्यसरी हिर्काउँदा रगत नझरेमा अन्नबालीको सह नहुने नफल्ने खडेरी पर्छ भन्ने जनविश्व्ाास छ । यो पूजा गर्दा पुमा खोलाको किराती राईहरुले सामेत संवोधक नाम पाएको ठाउँ लुत्छुबुलुम बुक्टोङमा मुन्दुमले ङापोङ पुग्नै पर्छ । यो पूजा गर्दा बाहिर आँगनमा प्रकृति भूमि पूर्खा सम्बन्धीका विभिन्न सिलि नाचिन्छ । साथै ढोल झ्याम्टा हुने घरको यो मंङेनको समाप्ती सँगसँगै त्यस ढोल झ्याम्टालाई एक वर्षको लागि थन्काइन्छ । यस मंङेनको मुख्य विशेषता भनेको यो पूजा गर्दा दाबिलोले मस्काएर चाखाङ खानुपर्छ साथै त्यस भालेको हड्डीखुड्डी बाहिर फाल्नु पनि हुँदैन फाल्टो जातिलाई खान दिन पनि हुँदैन र त्यसदिन कसैलाई केहीं पनि दिन हुँदैन । ३:3:A)आवश्यक सामाग्रीहरुःड्डमोबोलाबोक्वा सोलोन्वा बेछुक बेरुछा डाविलो वापा । ४:दोङदापा:किरात पुमा राईहरुको रितअनुसार भदौ महिनादेखि फागुन महिनासम्म गरिने सम्पूर्ण पितृ प्रकृति भूमि पूजालाई दोङदापा भनिन्छ । यस दोङदापा पूजाभित्र न्वाङ्गी साम्खा लेवातुप्खा र मंङेन पर्दछ । त्यसमध्ये न्वाङगीलाई मुख्य रुपमा लिइन्छ । र न्वाङगी नगरी अरु कुनै पनि पूजा गर्न हुँदैन गरिँदैन । ४:1: दोङदापा न्वाङगी:दोङदापा पूजा मध्ये प्रथम र मुख्य रुपमा मानिने यस पूजामा ङापोङले पूर्खाहरुलाई बोलाउँदै ूल अब हिउँद लाग्यो खोलाको पानी सुक्न थाल्यो वर्षामा लगाएको बाली पाक्यो अन्नको सह देउ यो पाकेको बाली पहिला चढाउँदैछौ अब पाकेको बाली उठाउँदैछौं हावा पानी आगोबाट बचाइदिनू भन्दै नयाँ अदुवाको बोट नयाँ धानको बोट लगायत तयार पारिएको सम्पूर्ण नयाँ बाली चढाइन्छ । भूमिमा बाली लगाउँदा प्रयोग भएका कोदालो खुर्पा झ्यम्पल खुकुरी खुंडा बन्दुक तालितलगायत सम्पूर्ण हतियारलाई एउटा कुनामा राखी नयाँ बाली चढाइन्छ । त्यसरी पाकेको बाली चढाई सकेपछि बाँकी न्वाङगी बालीको बोटलाई मूल ढोकाको शिरमा राखिन्छ ्र नयाँ अदुवा अनिवार्य रुपमा खाई यो न्वाङगी सम्पन्न गरिन्छ । यस न्वाङ्गीको मुख्य विशेषता भनेको यो न्वाङ्गी नगरी अरु कुनै पनि पित्री भूमि प्रकृति पूजा गर्नु हुँदैन गरिँदैन ।४:1:A)आवश्यक सामाग्रीहरु;ड्डरख्खे खाचा गोगोसा असारा मटिया आक्का आठ वटा ङाक्सीतोत्ला अक्माना चारुङ फालामरोङ नङ्वा बेछुकप्वाँ नङ्वा चाहाक्वाप्वाँ पुरानो धानको फ्यान्कुक्वा मेरीखाङ असारा सोलोन्वा अक्ता नाङलोङ अक्ता चाल्नोङ४:2: दोङदापा साम्खा: दोङदापा न्वाङगी गरिसकेपछि गरिने दोस्रो पर्वलाई साम्खा भनिन्छ । यसमा पनि ऋतु फेरियो हिउँद लाग्यो खोलानाला सुक्न थाल्यो वर्षामा लगाएको बाली पाक्यो न्वाङगीमा चढाइसक्यौं अब सुखशान्ति दिनू सुव्यवस्था होस् भनेर वामालाई दाविलोले हिर्काएर रगत झारिन्छ । यदि रगत नआएमा अशुभ हुन्छ मरौ मारौ हुन्छ विरामी भइन्छ भन्ने विश्वास भएकोले पुनः चोख्याउने साम्खा गरिन्छ । यसको प्रमुख विशेषता भनेको वामा मार्नुभन्दा अगाडि एकपल्ट र वामा मारिसकेपछि त्यसको हुमोङसा चढाउँदै फेरि अर्कोपल्ट गरी दुईपल्ट पुर्खाहरुको नाम बोलाउनु हो । ४:2:A) आवश्यक सामाग्रीहरु:ड्डफैक्का चारवटा ङाक्सीतोत्ला असारा सोलोन्वा छाप्मादिदिन अक्माना चारुङ गोगोसा बेछुक वामा । ४:3: दोङदापा लेवा÷तुप्खु:दोङदापा समयमा पाकेको सम्पूर्ण अन्नबाली घरमा िभœयाउँदा टेकिन्छ भाँचिन्छ काटिन्छ चोइटाइन्छ छरिन्छ । अन्नबालीको चित्त नदुखोस् सह एकै ठाउँमा रहोस् भनेर घरको टाँडको कुनामा मोङछामा राखिने ठाउँमा कोदोको बालालाई थुपारेर चल्लाले भोक दिई पूजा गरिन्छ । ४:3:A)आवश्यक सामाग्रीहरु:ड्डमोब्लाबोक्वा बेरुछा बेछुक सापाचाबाला रख्खे खाचा वाच्छकेलेक सोलोन्वा मेरीखाँङ ङासा ।४:4: दोङदापा मङेन:दोङदापा मङेन गर्दा पाकेको बालीलाई घरमा िभœयाउँदा टेकिन्छ कुल्चिन्छ छरिन्छ चोट लगाइने भएकोले मोङछामाको चित्त नदुखोस् भनी छरिएको अन्नबालीको एकै ठाउँमा सह रहोस् भन्दै वापालाई दाबिलोले ढाँडमा हिर्काएर भोग दिई मोङेन गरिन्छ । यो मङेन गरेको दिन कोदोको चाखांङ दाविलोले मस्काएर खाइन्छ । यसको मुख्य विशेषता भनेको त्यस वापाको मासुको हड्डीखुड्डी बाहिर फाल्नु हुँदैन अजात मान्छेलाई खान दिन पनि हुँदैन र त्यस दिन कसैलाई केही पनि दिनु हुँदैन ।४:4:A) आवश्यक सामग्रीहरु:ड्डमोबोलाबोक्वा सोलोन्वा, बेछुक, बेरुछा ,दाविलो, वापा । यसरी पुमाखोलाका किरात पुमा राईहरुले दोङवाङामा फागु साम्खा र मङेन अनि दोङदापामा न्वाङगी साम्खा लेवातुप्खु र मङेन गरी दोङवाङा र दोङदापा मनाउने चलन छ । त्यसको अलावा बुढाहोङको सेतो हात्तीले पुमाखोलाको साकेन्वालुङ÷फागुलुङ भाँचिदिएपछि सबै पुर्खाहरु भेला भई आ-आफ्नो घरमा दोङवाङा र दोङदापा मनाउँदै आएका यी पुमा राईहरुले खोटाङ जिल्लाको चिसापानी ७ पाथीभाराको शिरमा अवस्थित जन्ते ढुंगालाई बैशाखे पूर्णिमाको दिन र मंसिरे पूर्णिमाको दिन किरात पुमा राई मुन्दुमअनुसार पूजा गरी लिङ्गो फेर्ने गर्दछन् र सो दिन सो स्थानमा भव्य मेला लाग्न्

puma rai

puma rai

पुमा साकेन्वाको उत्पत्ति

-
राजाको आदेशअनुसार दलबल-हातहतियारसहित राजाको सिपाहीँहरु त्यस किराती ङापोङ सिपाहीँलाई खोज्दै पूर्वतिर लाग्यो । त्यतिाजेलसम्ममा त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँ साँगा भन्ज्याङ हुँदै किरात प्रदेश पुगिसकेको थियो । किरात प्रदेशमा त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँलाई राजाको सिपाहीँहरुले भेटेर विनम्र अनुरोधसहित पुनः किरात मोङतेन फर्कन अनुनयन गर्यो । तर त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँले किरात मोङतेन फर्कन मानेन । अब राजाको सिपाहीँहरु ठूलो धर्मसंकटमा पर्यो । त्यसपछि त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँलाई त्यो किरात मोङलुङ फर्काइदिन रुँदै राजाको सिपाहीँहरुले अनुरोध गर्यो । आपुूभन्दा ठूलो राजाको सिपाहीँहरुले चिम्से आँखा पारेर आपुनो खुट्टामा शीरै राखेर ढोगेपछि त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँको मन ढुङ्गाझैं साह्रो हुन सकेन र भन्यो- ूलौ यो लुङ नै लख्छौ भने लैजाउ । तर म चाहिँ किरात मोङतेनको दरबार फर्किदिन ।ू त्यति भनेर त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँले त्यस किरात मोङलुङलाई हेन्खामामामा राखिदियो । त्यसपछि राजाको सिपाहीँहरु खुसी हुँदै त्यस किरात मोङलुङलाई बोक्नु खोज्यॊ । तर त्यस किरात मोङलुङलाई बोक्नु त के हल्लाउन समेत सकेन । बरु त्यो किरात मोङलुङ झन्-झन् जमिनमुनि भासिन थाल्यो । त्यसपछि ूलौ आफै उखलेर लैजाऊ भन्दै किराती ङापोङ सिपाहीँ आपुनो घर माझ किरात प्रदेशतिर िहंड्यो । जमिनमा पुनः कम्पन भयो । वातावरण चारैतिर अन्धकारमय भयो । हावा-हुरी चल्यो । बिजुली चम्कियो । पानी पर्यो । राजाको सिपाहीँहरु झन् ठूलो आपतमा पर्यो । त्यतिाजेलसम्ममा त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँ माझ किरात पुगिसकेको थियो । राजाको सिपाहीँहरु पुनः त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँलाई पच्याउँदै माझ किरात नै आइपुग्यो । यसपछि किरात ङापोङ सिपाहीँको पाउमा राजाको सिपाहीँहरुले शीर राखेर रुँदै त्यो किरात मोङलुङ फिर्ता गरिदिन अनुनयन गर्यो । त्यसपल्ट पनि किरात ङापोङ सिपाहीँको मन पग्लिएर आयो । त्यसपछि आफै फर्किएर आई माकुम अक्षेता- किरात अस्त्र बेछुक अदुवा- किरात अस्त्र र सोलोन्वा जाँडपानी मिसाएको पवित्र जलले भरिएको चिन्डो किरात अस्त्र ले थोक्दाउँदै त्यस किरात मोङलुङलाई किरात मुन्दुम वाचन गरी शिली टिप्दै विधिपूर्वक पूजा गरी त्यो किरात मोङलुङ राजाको सिपाहीँहरुको हातमा लगाइदियो ।त्यसपछि त्यो राजाको सिपाहीँहरु खुसी हुँदै किरात मोङलुङलाई लिएर किरात मोङतेनतिर फर्कियो । त्यसरी किरात मोङलुङलाई लिएर राजाको सिपाहीँहरु जति-जति किरात मोङतेनतिर नजिक आयो त्यति-त्यति त्यहाँको वातावरण सामान्य हुँदै आयो । आँधीहुरी चल्न कम भयो । आकाश उज्यालो हुँदै गयो । जब त्यो किरात मोङलुङ किरात मोङतेनमा ल्याई पुर्यायो तब सबै वातावरण सामान्य अवस्थामा आयो । त्यसपछि त्यस किरात मोङलुङलाई राजाको हुकुमअनुसार राजाकै सिपाहीँहरुले हनुमान ढोकाको नासल चौकमा कडा सुरक्षा दिई बन्द गरेर त्यस किरात मोङको शक्ति पतन गराउनुको लागि बाख्रा काटेर त्यसको रगतले भोग दिई विटुलो पारेर राख्यो । त्यस ठाउँमा ुभूत प्रेत बोक्सी दाइनी बस्छु भन्दै किरातीहरुलाई त्यहाँभित्र बस्न पनि बन्देज लगाइयो । स्मरण रहोस् हाल यो ठाउँमा वर्षमा एक दिन नवदुर्गा पूजाको दिन ढोका खोल्छ । यस दिन किरात मोङको शक्ति पतन गराउनको लागि राज्यको आदेशअनुसार गैर किराती सिपाहीँहरुले बाख्राको भोग दिई किरात मोङलाई विटुलो पार्दै आएको कुरा त्यहाँको बुढापाकाहरु बताउँछन् ।त्यसपछि त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँ पनि आपुनो घर माझ किराततिर बाटो लागेझैं गर्यो । तर एकपटक टक्क उभिएर फनक्क फर्केर त्यस किरात मोङलुङ गाडिएको ठाउँमा हेर्यो । त्यस ठाउँमा उसले कुखुराको अण्डाको बोक्राजस्तो एउटा सेतो वस्तुको टुक्रा देख्यो÷फेला पार्यो । त्यसपछि त्यस अण्डाकार वस्तुलाई आफ्नो हिखा झोलामा लगाएर माझ किराततिर अगाडि िहंड्यो । त्यसरी १२ दिनको अथक हिँडाइपछि त्यो ङापोङ सिपाहीँ पुमाहोङ्मामा आइपुग्यो । त्यसपछि अण्डाजस्तो सेतो बोक्रालाई पुमाहोङमाको चिसापानी हाल- खोटाङ चिसापानी-८ श्री चिसापानी उच्च मा।वि।sाे अगाडि पुमाहोङमाको साकेन्वा थान मा राखेर त्यो ङापोङ आपुनो घरतिर अगाडि बढ्यो । त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँँ आपुनो घर पुग्यो । तर त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँँले त्यस ठाउँमा सेतो वापा भाले याङभोक बँदेल र भाङभोक दुम्सी सपनामा सधैं देखिरह्यो । त्यसपछि पुमाहोङमाको चिसापानीमा त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँँ आएर हेर्दा त सपनामा झैं विपनामा पनि सेतो वापा याङभोक र भाङभोक नै देख्यो । त्यो कुरा पुमा होङमा पुमा खोला को प्रख्यात सिकारीहरुलाई बतायो । त्यसपछि ती सिकारीहरु पुमा होङमाको चिसापानीमा आएर सिकार खोज्यो । तर शिकार त के एउटा चरासमेत भेटेन । त्यसपछि ती सिकारीहरु पुमा होङमाको आ-आफ्नै घरतिर फर्किए । त्यसको केही समयपछि पुनः त्यो किरात मोङलाई किरातीहरुसामु देखापर्ने मन लाग्यो । त्यसपछि त्यो किराती मोङले याङभोकको रुप धारण गरी पुमा होङमामा किरातीहरुले लगाएको अन्नबाली दिनदिनै खाइदिन थाल्यो । त्यहाँको किरातीहरु याङमोकदेखि वाक्क दिक्क भयो । त्यसपछि त्यहाँको सबै गाउँलेहरु मिलेर त्यो याङभोक मार्नुको लागि खुब प्रयास गर्यो तर सकेन । त्यसपछि ती प्रख्यात सिकारीहरुलाई पुमाहोङमामा बिर्झाइ गर्ने याङभोक मार्नुको लागि पुमाहोङमाको किरातीहरुले अनुरोध गर्यो । ती प्रख्यात सिकारीहरु पनि धनुवाणसहित हिमालय पर्वतको सेल्मे-टेम्क भोजपुर र खोटाङ जिल्लाको सिमाना हुँदै पुमा होङमामा सिकार खेल्न आइपुग्यो । त्यसपछि पुमा होङमाको किरातीहरुको सूचनाको आधारमा ती सिकारीहरु सिकार खेल्न जंगलतिर लाग्यो । तर अरु दिन छाप्छाप्ती देखिने सिकार त्यस दिन सिकार मार्न त के ती सिकारीहरुले शिकार देख्नसम्म पाएन । तर जब सिकारी पुमा होङमाको साकेन्वा हाल- खोटाङ चिसापानी-८ चिसापानी उ।मा।वि।sाे अगाडि को आसपासको जंगलमा आइ पुग्यो । तब ती सिकारीहरुले त्यहाँका मालिङ्गोघारीभित्रको मूल फुटेको जरुवा पानीमा याङभोकलाई देख्यो । त्यसपछि ती सिकारीहरुले त्यस याङभोकलाई धनुवाणले हान्यो । वाण पनि अचुक भयो । याङभोकको रगतको सिर्का पनि झर्यो । तर धनुवाण भने सोथर घारीमा जाकियो । त्यसपछि त्यो धनुवाण सोथर घारीबाट निकालेर हेर्दा धुनुवाणको काडको टुप्पोमा अण्डाको बोक्राजस्तो सेतो बस्तु मात्र टाँसिएर आयो । शिकार भने त्यहीँ विलय भएर गयो । त्यसपछि त्यो अण्डाको बोक्राजस्तो सेतो वस्तुलाई त्यहीँ राखेर ति शिकारीहरु पुनः सिकार खोज्दै जंगलतिर लागे । त्यसरी दिनभरि सिकार खोज्दा-खोज्दैमा रात पर्यो । त्यसपछि ती सिकारीहरु यहीँ पुमाहोङमाको जंगलमा नै बास बसे । राती सपनामा ती शिकारीहरुलाई किरातमोङ आएर भन्यो- ूम किरात मोङ साकेन्वा हुँ । मलाई तिमीहरुको खोलाको-टोलको पवित्र ठाउँमा लगेर राखी चोखोनीतो सहित उभौली-उधौलीमा पूजा गर । तिमीहरुको कल्याण हुनेछ । तिमीहरुको दरसन्तान फैलिएर जानेछ ।ूकिरात मोङले सपनामा भनेको कुरा बिहानै उठेर ति शिकारीहरुले एकापसलाई आ-आफ्नो सपनाको कुरा बतायो । त्यसपछि ति शिकारीहरु किरात मोङलुङ साकेन्वालाई खोज्दै आपुूहरुले राखेको ठाउँमा त्यो अण्डाको बोक्राजस्तो सेतो बस्तुलाई हेर्न गयो । ती शिकारीहरुले त्यस सेतो वस्तुलाई सेतो अण्डा आकारको तर साविकको भन्दा केही ठूलो हेर्दा जगजगी बल्ने त्यो वस्तु हेर्दैमा लोभ लाग्दो छुँदा नरम र नरम सेतो बस्तु भेट्यो । त्यसपछि ती सिकारीहरुले त्यही सेतो जगजगी बलिरहेको बस्तुलाई किरातद मोङ साकेन्वा भएको थाहा पाएपछि एकआपसमा सरसल्लाह गरी पुमा होङमाको ती किरातीहरुले त्यो साकेन्वालुङलाई आफ्नो घरतिर लानको लागि किरात मुन्धुम जपेर माकुम अक्षेता- किरात अस्त्र बेछुक अदुवा- किरात अस्त्र सोलन्वा वाबुक- किरात अस्त्रले थोक्दाएर सुम्निमा सिली टिप्दै त्यो साकेन्वा लुङलाई उचालेर बोक्नु खोज्यो । तर त्यो साकेन्वा लुङलाई उचालेर बोक्नु त के हल्लाउन समेत सकेनन् बरु त्यो साकेन्वा लुङ झन्-झन् हेन्खामाभित्र भासिन पो थाल्यो त्यहीबेला आकाश गड्गडाउँदै चट्याङ पर्नथाल्यो कालोमुश्लो भएर हुरीबतास चल्न थाल्यो मुसलधारे पानी पर्नथाल्यो त्यहाँको वातावरण पुरै कालोमैलो भएर आयो । त्यो घटनाले पुमा होङमाको सम्पूर्ण किरातीहरुमा हल्लिखल्ली भयो त्यसपछि पुमाहोङमाको ङापोङहरु मिलेर किरात मुन्धुम वाचन गर्दै त्यो किरात मोङलुङ साकेन्वालाई हेन्खामा भासिनबाट बचायो त्यहीबेला अचानक बिजुली चम्कन छोड्यो हुरीबतास चल्न छोड्यो मुसलधारे पानी चल्न छोड्यो त्यहाँको वातावरण छ्याङ्ग भयो । त्यहीबेला ओम्पचिमा वापा सेतो भाले त्यसठाउँमा बाँस्दै हिँड्दैगरेको ती सम्पूर्ण किराती ङापोङलगायत सम्पूर्ण उपस्थित किरातीहरुले देख्यो । त्यसपछि किरात मोङ साकेन्वाले मन पराको ठाउँ नै त्यही पुमा होङमा भएको विश्वासले त्यहाँको किराती ङापोङहरु लगायत सम्पूर्ण किरातीहरु मिलेर त्यहीँ पुमा होङमा हाल- खोटाङ चिसापानी-७ वाचिपालाको शीर एवम् श्री चिसापानी उच्च मा।वि।sाे अगाडिमा साकेन्वा थान स्थापना गरी किरात मुन्धुम वाचन गर्दै साकेन्वा सिली टिप्दै त्यो पुमा होङ्माको साकेन्वाको पूजा गरियो । त्यसपछि त्यहाँको ङापोङहरुको नेतृत्वमा उपस्थित सम्पूर्ण किरातीहरुले साकेन्वा सुम्निमा सिली टिप्दै त्यस साकेन्वालाई आफ्नो े आराध्य पूर्खाको प्रतीक मानी साकेन्वा पूजा गरियो । त्यसरी पुमा होङमाको साकेन्वा लुङको उत्पत्ति भयो । त्यही समयदेखि पुमा होङमाको किरातीहरुले आफ्नो आराध्य पूर्खाहरुको प्रतीक मानी दोङवाङा-दोङ्दापामा त्यस साकेन्वा लुङलाई पुज्दै साकेन्वा सेवा गर्दै आएका छन् । त्यसरी दोङवाङ-दोङदापामा किरातीहरुले पुमाहोङमाको साकेन्वालाई पूजा गर्दा दोलखाको किराती राजा बूडाहोङले आफ्नो सेतो हात्तीमा चढेर पुमा होङको साकेन्वा थानमा आई साकेन्वा लुङलाई थोक्दाउँथ्यो । तर बूडाहोङको मृत्युपछि ङापोङहरुले त्यस साकेन्वा लुङलाई थोक्दाउने किरात मुन्धुम सपनामा नपाएपछि पुमा होङमाको साकेन्वा लुङलाई धेरैवर्षसम्म थोक्दाइएन । तैपनि बूडाहोङको सेतो हात्ती दोङवाङा-दोङदापामा आफैँ आएर त्यो साकेन्वा लुङको वरिपरी सरसफाई गरी त्यस साकेन्वा लुङको हेरचाह गथ्र्यो । तर धेरैवर्षसम्म पनि त्यो साकेन्वा लुङलाई थोक्दाउने किरात मुन्धुम ङापोङहरुले सपनामा नपाएपछि सदाझैँ दोङवाङा-दोङदापामा आफैँ आएर पुमा होङमाको साकेन्वा लुङको वरिपरी सरसफाई गरी त्यस साकेन्वा लुङको हेरचाह गर्ने बूडाहोङको त्यो सेतो हात्तीले पुमा होङमाको साकेन्वा लुङलाई भाँच्नु खोज्यो तर भाँच्न सकेन । त्यसपपछि पुनः बूडाहाङको सेता हात्तीले त्यो साकेन्वा लुङलाई उखेल्न खोज्यो तर उखेलिएन बरु झन् जमिनमुनि पो भासिन थाल्यो । त्यसपछि बुडाहाङको त्यो सेतो हात्तीले ठेलेर त्यस साकेन्वा लुङलाई बाङ्गो पारिदियो । त्यो कुराले पुमाखोलाको सम्पूर्ण किरातीहरुमा हल्लीखल्ली मच्चियो । त्यहाँका सम्पूर्ण किरातीहरु पुमा होङमाको साकेन्वा लुङमा भेला भई सभा-सम्मेलन गर्यो । त्यो किरातीहरुको भेलाको निर्णयअनुसार त्यहाँको किरातीहरुले त्यो बूडाहोङको सेतो हात्तीले पुमा होङमाको साकेन्वा लुङलाई बाङ्गो पारिदिएकोले अब उप्रान्त ती किरातीहरुले त्यस साकेन्वा लुङलाई दोङवाङा-दोङदापामा आ-आफ्नै घरमा पूजा गर्ने निर्णय गरियो । त्यही समयदेखि पुमा होङमाको रोकोङहरुले आ-आफ्नै घरमा साकेन्वा दोङवाङा-दोङदापामा पूजा गर्न थालियो । हालसम्म यो चलन कायम नै छ । त्यस साकेन्वालाई फागु पनि भनिन्छ किरात राज्यको पतन भएपछि किरात मोङ तेन हाल काठमाडौं उपत्यकाको किरातीहरु कोही पूर्व कोही पश्चिम कोही उत्तर कोही दक्षिणतिर लाग्ो । तर किरातीहरुको किरात मोङलुङ किरातेश्वर शिला भने भविष्यमा पनि किरातीहरुले किरात मोङ् तेनमा पुनः राज्य साचालन गर्ने कुरा थाहा पाएपछि यही किरात मोङ तेनमा नै किरात मोङलुङ भएर बस्यो । त्यो कुरा त्यहाँको शासकहरुले राम्ररी थाहा पाएपछि त्यो किरात मोङलुङलाई किरात मोङ तेनका शासकको आदेशअनुसार चारैपट्टि ठूलो पर्खालको घेरा-बार लगाएर कडा सुरक्षा दिएर त्यस किरात मोङलुङको शक्ति पतन गराउनको लागि गैर किरातीहरुले बाख्रा काटेर त्यसको रगतको भोग िदंदै लपटपट गराउँदै राखियो । त्यहाँ किरातीहरुलाई पस्न पनि बन्देज लगाइयो । त्यो कुरा माझ किरातको एक ङापोङ किरातीले जोखानामा थाहा पायो । त्यो कुरा माझकिरातको किरातीहरुलाई ङापोङले बतायो । त्यसपछि माझ किरातको किरातीहरुले आपुनो किरात मोङलुङलाई पनि आपुनै भूमि माझ किरातमा नै लानको लागि धेरै प्रयत्न गर्यो । तर किरात मोङलुङ तेनको शासकहरुको अगाडि माझ किरातको किरातीहरुको केही पनि चलेन । अन्ततः माझ किरातको ङापोङले आपुनो आपुनो भेष बदलेर किरात मोङलुङको नजिकै आएर बस्यो । त्यस क्रममा त्यस किराती ङापोङले किरात मोङलुङलाई घेरा लगाएर बस्ने पाले-सिपाहीँहरुलाई साथी बनायो । त्यसपछि त्यही साथीहरुको सहयोगमा किरात मोङलुङतेनको राजाको दरबारमा तान्त्रिक पूजाहारी सिपाहीँको रुपमा जागिरे भयो । त्यस राजाको दरबारमा धेरै वर्षसम्म एक कुसल सिपाहीँको रुपमा काम गर्यो । राजा मन्त्रीहरुको मन जित्यो । तर पनि त्यस किरात ङापोङ सिपाहीँलाई कहिल्यै पनि त्यस किरात मोङलुङमा भित्र जान÷पस्न दिइएन । तैपनि त्यस किराती ङापोङ सिपाहीँले त्यो किरात मोङलुङलाई केवल परैबाट सधैं टुलुटुलु हेरेर मात्रै चित्त बुझाउँथ्यो । त्यही क्रममा एक दिन किराती ङापोङ सिपाहीँले आपुनै घर माझ किरात फर्किने इच्छा राजासमक्ष जाहेरी गर्यो । राजाले पनि किराती ङापोङ सिपाहीँँको त्यॊ जाहेरी स्वीकार गर्दै लान सक्ने गरी बहुमुल्य धनसम्पत्ति माझकिरात लान किराती ङापोङ सिपाहीँँलाई अनुमति दिइयो । तर त्यो किराती ङापोङ सिपाहीँँले कुनै पनि बहुमूल्य वस्तुहरु लान चाहेन । बरु किरात मोङलुङस्थित बागमतीको एउटा सानो लुङ शीला आपुूसँग लान चाहेको कुरा राजासमक्ष बिन्ती गर्यो । राजाले पनि त्यो जावो ढुङ्गा त हो भनेर ूलौ त त्यसो भए । त्यही ढुङ्गा नै लैजाउ त ।ू भनी त्यो ढुङ्गा लान अनुमति दियो ।त्यसपछि त्यो किरात ङापोङ सिपाहीँ खुसी हुँदै किरात मोङलुङस्थित बागमतीको किनारमा गएर कसैले पनि थाहा नपाउने गरी आपुूले लुकाएर राखिएको साच्चिकै किरात मोङलुङलाई माकुम किरात अस्त्र- अक्षता बेछुक अदुवा- किरात अस्त्र- औषधि र सोलोन्वा वाबुक जाँडपानी मिसाइएको पवित्र जल भरिएको चिन्डो- किरात अस्त्र ले थोक्दाउँदै किरात मुन्दुम गाएर विधिपूर्वक पूजा गरी त्यस किरात मोङलुङलाई आपुनो हिखा झोला मा लगाएर माझ किराततर्फ बाटो लाग्यो । त्यही बेला अचानक किरात मोङलुङलगायत किरात मोङतेन वरपरको जमिन कम्पन भयो । आकाश कालो मुस्लो भएर आयो । हुरी बतास चल्यो । विजुली चम्कियो । पानी पर्यो । किरात मोङतेन लगायत दरबारको वरपर हाहाकार मच्चियो । भाग दौड चल्यो । त्यस दरबारमा ठूलो आपत-विपत आइपर्यो । त्यसपछि किरात मोङतेनको राजाबाट दरबारमा तुरुन्तै नगरा-कर्नालहरु बजाउनु लगाइयो । राजाको हुकुम अनुसार सबै भाइ भारदारहरु मन्त्रीहरु सेनाप्रमुखहरु मठमन्दिरको प्रमुख पूजारीहरु ज्योति विद्वान्हरु आदि सबैलाई भेला गराएर सभा सम्मेलन गराइयो । त्यस सभामा कोही कसैबाट दरबारमा अशुभ हुने खालको केही काम भयो कि भनेर सोधियो तर कोही कसैबाट पनि त्यस्तो असुभ हुने काम नगरिएको कुरा राजासमक्ष जाहेरी गरियो । बरु राजाले नै आपुनो सहमतिमा किरात ङापोङ सिपाहीँले किरात मोङलुङ क्षेत्रको बागमतीको किनारमा रहेको ढुङगा पनि आपुूसँगै ङापोङले साथैमा लिएर माझ किराततिर लागेको कुरा बतायो । फलस्वरुप त्यो भेलाको सभाले किराती ङापोङ सिपाहीँले आपुनो साथमा लिएर गएको ढुङ्गामा दैविक शक्ति भएको ठहर गरी उक्त ढुङ्गासहित किराती ङापोङ सिपाहीँलाई तुरुन्तै किरात मोङतेनमा फर्काउने निर्णय गरियो । त्यो कुरा त्यहाँका राजाले आपुनो सिपाहीँहरुलाई आदेश दियो । यदि उक्त किराती ङापोङ सिपाहीँ फर्कन नमानेको खण्डमा उसले लगेको ढुङ्गालाई जसरी भए पनि फुत्काएर ल्याउन लगाइयो...T

PUMA RAI
किरात पुमा राईहरुको जीवन संस्कार :-

१. किरात पुमा राई परिचय सारनेपालको पूर्वीपहाडी खोटाङ जिल्लाको दक्षिण भेगका चिसापानी दिब्लुङ मौवाबोटे पौवासेरा देविस्थान गा।वि।स। लगायत त्यस आसपासका गाउँहरुमा मुख्य बसोबास रहेका किरात पुमा राईहरुको आफ्नै पृथक भाषा संस्कार संस्कृति तथा अस्तित्व रहेको छ । किरात मुन्दुमअनुसार 'सुम्निमा-पारुहाङको सृष्टिकालमा सुम्निमा-पारुहाङको कोखबाट बाघ भालु र मान्छेको जन्म भयो । त्यस जन्मलाई सुम्निमाले पुमा सॄष्टि भनिन् ।' कालान्तरमा त्यहीं पुमाहरुको साखासन्तानलाई पुमा सृष्टि भन्दाभन्दै थर नै पुमा भएको हो ।२०५८ सालको नेपाल सरकारको तर्फबाट गरिएको जनसंखया गणना र मातृभाषा बोल्नेको संख्या जेजति तथ्यांकमा भए तापनि पुमा राईहरुको वास्तविक जनसंख्या दस हजारभन्दा माथि रहेको छ र छ हजारभन्दा बढीले आपुनो भाषा बोल्ने गर्छन् । त्यस भाषालाई रोकुङला÷रोकोङला भनिन्छ । यस जातिका महिला सामेतलाई नाम्घुङमा र पुरुष सामेतलाई नाम्घुङपा भनिन्छ ।यसरी पुमा खोलामा बस्ने किरात पुमा राईहरुको दुई दाजुभाइ दिब्लुङ र पालुनको गरी मुख्य १४ पाछा रहेका छन् जुन यसप्रकारका छन्१ थुम्राहोङ २ योङडोहोङ ३ होङटाङखा ४ दुमालुङ÷दुम्माईलुङ ५ लिम्माछित ६ गाराजा ७ हादीरा ८ मिथाहोङ ९ तोङमालुङ १० मेत्लङयङ ११ वाविहोङ १२ खावोङ १३ रिरीहोङ १४ हेनयोङछा ।क जन्म संस्कार:किरात पुमा राईहरुमा विवाहित महिलाको कोखबाट लामो समयसम्म पनि सन्तान लाभ नभएमा चुलामा पूर्खापूजा गरेर सन्तानको बाटो खुलाइदेऊ भनी बर मागिन्छ । त्यसका अलावा किरात ऐतिहासिक धार्मिक स्थलहरु जन्तेढुङ्गा भानुमति बराहक्षेत्र हलेसी महादेवस्थान एवं साल्पा पोखरी गई सन्तान मागिन्छ ।आमाको गर्भमा नवजात शिशु भएको बेला बच्चाको बाबुले काटमार गर्नु हुँदैन मान्छे मरेको ठाउँमा गए पनि ढुङ्गा बोक्नु हुँदैन यदि उक्त नियमलाई उल्लङ्घन गरेको खण्डमा आमाको गर्भमा नै बच्चा तुहिन्छ भन्ने जनविश्वास रहेको छ ।नवजात शिशु जन्मेपछि छोरा भए भालेले र छोरी भए पोथीले सुत्केरी आमा र बच्चालाई सुम्निदिमा बूढीबजु ले हकदाई सिर उठाई उक्त कुखुरा काटिन्छ र त्यस कुखुराको टाउको सिङ्गै पकाएर सुत्केरीलाई खान दिइन्छ ।ख न्वारान:किरात पुमा राईहरुको पहिलो संस्कार न्वारान हो । त्यसमा छोरा जन्मेको ६ दिनमा र छोरी जन्मेको ५ दिनमा नानीको नाम राख्ने र आमालाई सुत्केरीबाट चोख्याउने विधिलाई न्वारान भनिन्छ । न्वारानको दिन घरलाई लिपपोत गरी पधँराबाट ल्याइएको चोखो पानी दुबो मेरीखाङ विविसिमाको जरा अम्लिसोको जरा र तीतेपातीको मुण्टोले पानी छर्कदै घर चोख्याइन्छ । त्यसपछि छोरा भए बाबुको कट्टु र छोरी भए आमाको गुन्यू थाङ्नाको भोटो सिलाइ लुगा लगाइदिने चलन छ । त्यसैगरी साइत हेराएर बुनेको नयाँ कोक्रोमा नानी सुताउनुअघि सुम्निदिमाले कोक्रोमा छोरो भए भाले र छोरी भए पोथी काटेर भोगदिने चलन छ । त्यसपछि छोरी भए खुर्मी र छोरो भए कर्द कोक्रोको काम्रोमा सिउरिइन्छ र पहिलो पटक कुचो लगाएर बोकिन्छ । त्यसपछि नानीलाई सुताई बोकिन्छ । यसको अर्थ कोक्रोले नानीलाई कुनै दुःख नदियोस् भन्ने हो । त्यसदिन छोरा भए कान र छोरी भए कान र नाक छेंडिदिने र धागो बाटेर हातमा चुरा र खुट्टामा कल्ली लगाइदिने चलन छ । त्यसै दिन बच्चाको नाम आ-आफ्नै भाषामा राखिन्छ । ग पास्नीकिरात पुमा राईहरुको अर्को महत्वपूर्ण संस्कार हो पास्नी । पास्नीमा बच्चालाई पहिलोपल्ट भात खुवाइन्छ । छोराको ६ महिनामा र छोरीको ५ महिनामा राम्रो बार पारेर काँसको थालमा ढक्के पैसा र चामल राखी त्यसमा दियो बालिन्छ । एउटा थालमा दही चामल टीकाको लागि राखिन्छ । अर्को थालमा भात मासु दही जाँड रक्सी बटुकोमा राखिन्छ । त्यसपछि नयाँ लुगा र दियोलाई पूजा गरिन्छ । अनि बच्चालाई सुम्निदिमाले पहिलोचोटि नयाँ कपडा दौरा लगाइदिएपछि दिप्पा-दिमा सुम्नि बाजे-सुम्नि बज्यैले खाना खुवाउनुपर्दछ । त्यसपछि आमन्त्रित सबैले आशीर्वाद दिँदै टीका लगाई दिनुको साथै मावलीहरुले अनिवार्य रुपमा चाँदीको बाँही बाला र कल्ली लगाइदिनु पर्छ ।घ छेवरःकिरात पुमा राईहरुको अर्को महत्वपूर्ण संस्कार छेवर हो । यस छेवरमा छोरालाई भए टोपी र छोरीलाई भए गुन्यूचोला पहिलोपटक दिइन्छ । यो नै उनीहरुको लागि महत्वपूर्ण संस्कार हो । यो संस्कार नगरी अन्य कुनै पनि संस्कार गरिँदैन । यदि यो संस्कार नगरी उनीहरुको मृत्यु भएमा ओढारमा लगेर राखिन्छ र जुठो वा दुःख पनि बारिँदैन ।अ टोपी दिने :किरात पुमा राईहरुको छोरा जन्मेको पाँच वर्षदेखि माथि खोलाटोलाअनुसार बच्चाको पहिलोपटक केश खौरी नयाँ टोपी दिने संस्कार नै छेवर हो । यसमा मावली वा जेठोपाकोको हातबाट केश काट्नु पर्दछ । केश भूइँमा नझरोस् भन्नाको लागि चेलीले टपरामा थाप्नुपर्छ र उक्त केश फूलबारीमा चोखो गरी राख्नुपर्छ । त्यसदिन नयाँ सिलाएको लुगा नाङ्लोमा राखी दहीचामल दियोको साथमा पूजा गर्दै आशीर्वाद दिँदै सो नयाँ लुगा बच्चालाई लगाइदिइन्छ ।ङ गुन्यूचोली:सामान्यतः छोरी जन्मेको पाँच वर्षदेखि माथि गुन्यूचोली पटुका बर्की पहिराइदिने नै गुन्यूचोली हो । यसदिन प्रथमपटक आमाबाबुले टीका लगाइदिएपछि अरुबाट टीका लगाई दक्षिणा दिने प्रचलन रहेको पाइन्छ ।टीकाको सम्पूर्ण कार्यक्रम समाप्त भएपछि त्यसको अन्त्यमा मामा-मावलीको शिर उठाउने भनी सुगुरको टाउको भुटेको मासु रक्सी जाँड र अचार आदिको कोसेली राखिदिने चलन रहेको छ । यसबापत मावलीहरुबाट जो सकेको दान दक्षिणा सहित आशीर्वाद दिन्छन् । उक्त कोसेलीहरुमध्ये पिउने चिजहरु केही भाग त्यही नै खाईपिई गरी मनोराजन गरिन्छ भने केही चाँहि मावलीहरु आफैले लिएर जान्छन् .
Posted by PUMARAI at 08:12 0 comments

INTRODUCTION OF KIRAT PUMA RAI TUPKHABANKALA
1.INTRODUCTION:KIRAT PUMA RAI TUPKHABANKALA(KPRTB) is highly representative and an autonomous organization of Kirat Puma Community at National level. It has been formally established in 2003 A.D. and registed at Kirat Rai Yayokkha then again registered with the District Administration Office, Lalitpur ,Government of Nepal in 2007 AD. The KPRTB has been working for social and economic development as well as for religion Mundum , Language, Culture ,Development of the Kirat Puma community from its inception. 2.KPRTB and Situation:The KPRTB is one of the ethnic indigenous, communities of Nepal, especially Kirati group, having their own Mundum, Language, Culture, History and tradition. They have their own social structure for their whole social life cycle. They are endogamous in particular. KPRTB community had its own economic activities within the group prior to the modernization period. Their traditional land is in one of the remotest part of the country is called Pumahongma(Puma Area) of Khotang District. Presently At present, the Puma communities are living in more then 20 different districts of Nepal and the Indian State of West Bengal – Darjeeling, Kalingpong, Sikkim. However, the major settlements are in Khotang, Udaypur,Saptari, Sunsari Ilam, Morang, Sunsari, Jhapa, Bhaktpur,Lalitur and Kathmandu. The total population of the Puma is estimated around to be 15,000 - 25,000. Puma community is one of the most marginalized ethnic groups in the country. As this community is resided in the remote hilly areas, the basic infrastructures and services like motorable roads, electricity, clean drinking water, education, communication and health services are not available to their residing areas. The majority of the Puma are depended on traditional agriculture and foreign services, especially in military force. Due to the unproductive land conditions, they are not able to produce adequate food from their farms. They do not have education and therefore have no access to productive resources and decision making process. They are compelled to migrate in search of pottering and agriculture labor for their livelihood. 3.Vision:The vision of this association is to establish equitable, just and dignified society by protecting and ensuring rights of the Puma community. 4.Mission:The mission of the organization is to achieve its vision through facilitating the Puma community in their organization and empowerment process to ensure their rights and development mainstreaming. In the process, the community will be equipped with information and skills for claiming their rights.5.Value:a)Entertaining rights with respect to others b)Fairness c)Democratic d)Transparency e)Equity f)Live and let others live 6.Goal: The goal of the organization is to help in national development through the overall development of the Puma community. 7.Objectives: • To establish, protect, recognize and promote rights of the Puma community • To strengthen social and economic status of the Puma community • To explore, protect and develop Puma Religion ,language, culture, historical properties, literature and arts etc • To explore, protect and promote traditional knowledge and skills practiced by Puma Community, • To protect and promote bio-diversity • To participate in the works of global peace and development based on the Puma community, • To bring the community into the mainstream of overall development for a dignified life. 8.Working Strateg:Organizing and mobilizing the Puma community to enable for claiming their rights is the major strategy of the KPRTB. For this, it has been conducting awareness campaign about the rights of the people and their obligation. It has also focused on organizational development of the Puma communities at the grass-roots level. Particularly, the KPRTB is providing support for their management capacity enhancement. Establishment of network alliance is also a strategy for the campaign. Both internal network and network/alliances with other like–minded organizations is also taken as a strategy for collective efforts.Economic empowerment process is another strategy. Until and unless the community members are well off economically, organization development becomes uncertain/incomplete. So it has been making efforts for access to resources. For this, the KPRTB is organizing \ arranging skill training, and looking for opportunities for linkages.Research/study will be carried out on the language spoken by the community, culture, arts, traditional knowledge and skills and efforts will also be made towards development/ promotion of them. Protection and promotion of bio-diversity will be made among the Puma communities’ for the development. The KPRTB does not implement its program activities directly through the central level. Instead, it implements through the respective local committee with direct involvement of local people from the very beginning. This process is expected to support the local peoples’ capacity enhancement.9.Structure: There, presently, are two levels of structure under the o KPRTB organizational structure as Central and District level committees. The National Conference is the supreme body of the organization. Representatives from all over the country will take part in the national conference and the conference will elect a Central Executive Committee for two years. Annual plan will be prepared by the annual general convention and implemented by the Central committee. Likely, primary committee hold conference/conventions in every 2 year and elect district committee. Annual general convention prepares annual plan and implements them. Beside the committees, there will be different departments under the committees as Religion ,language and culture, communication, socio-economic development, etc. 10.Resources: a)Budget resources:Levies and membership fees from Puma communities is the major source of budget. Some of the Puma personalities have donated for specific program like land purchase of office building and some of the specific programs as workshop/training. The KPRTB is also taking small grant support from government and non-governmental organizations occasionally. The financial transactions will be carried out through bank Accounts with joint signature of the Treasurer as compulsory and either of the President or the General Secretary. b)Physical facilities/assets:The KPRTB has its own office room at Talchhikhel-14, Lalitpur provided by community member free of cost and it is equipped with furniture & basic office facility. Several branch offices have also been established in respective villages of Khotang and Sunsari district. The office is equipped with the necessary facilities. District and village unit committee offices have been arranged in respective districts and villages by arranging office room. Generally the space for office has been provided by Puma members.11.Major Activities: • Restoration of endanger case of Historical Kirati Holly Places, Temples, Pounds, Milestones etc, like restoration of Sakenwa of Puma Area, Puma Languages , literature, culture, religion etc • Organizational development of Puma Communities (Central Committee, District Committees and also established Religion-Cultural, Language , Communication departments under Central Committee) • Organized various knowledge and skill development training for Puma Community people • Conduction of Puma Documentation program in collaboration with other groups • Publication of Puma Dictionary, Culture, Folk stories and Religion etc. • Organized Rokong Poetry Festival at local , district, and national level• Supported to sick, disabled and managed dead bodies belonging to Community as well as others community too. Contact Office, Talchhikhel-14, Lalitpur

Phone: 977-1-5-572684/ 5-542784(Request)
Mobile: 9841374356
E-mail:kiratpumarai@gmail.com
website-www.pumarai.org
website-www.pumarai.blogspot.com
Posted by puma rai

पुमा राइहरुको एक परिचय खोटाङ जिल्लाको दक्षिण भेग सावा खोला र दुधकोशीको आसपासको छेत्रमा पुर्खौली बसोबास रहिआएको किरात राइहरु मध्ये एक पुमाराइहरुको बाहुल्य्यता खोटाङ जिल्लाको दिपलुङ, मौबोटे, देवीस्थान गाबिस मा छ भने चिसापानी, सुन्तले, फाक्ताङ, पौवासेरा, काहुले, बोपुङ, र उदयपुर जिल्लाको सिद्धिपुर, चौदन्डी, बबला, मैनामैनी गाबिस मा न्युनता रहेको पाईन्छ। हाल उदैयपुर जिल्लाकै बेल्टार, बसाहा, रामपुर, तथा तराइका जिल्लाहरु, सप्तरी, सुन्सरी, मोरङ, झापा र उपत्यकामा बसाइ सराई गर्ने पुमा राइहरुको सँख्यामा ब्रिद्धी भएको पाईन्छ। पुमाराइहरु आफुलाई रकोङ, रोकुङ, रोखुङ तथा रोकुङ भन्न रुचाउछन। उनिहरुले बोल्ने भाषा लाई पुमा भाषा भनिन्छ भने आफ्नो भाषामा उनिहरु रकोङ्ला, रोकोङ्ला, वा रोकुङ्ला भन्दछ्न। स्थानीय ठाउँहरुको कतिपय नामहरु यसै भाषाबाट राखिएको पाईन्छ। जस्तै; दिप्लुङ, ओक्वारीतोङ `मौवाबोटे`चाभालोक्खा, बाखोप्तान, ताम्दुङ, बँशिला, बुतवा, रोङ् रुम (निगाल्बास)आदी। २०५८ सालको राष्ट्रिय जनगणना अनुसार पुमा भाषिक राइ हरु करिब १२ हजार् को हाराहारिमा छन भने पुमा भाषा बोल्ने राइहरुको सँख्या ४३१० मात्र रहेकोछ। भाषा बोले पनि नबोले पनि पुमा राइहरु आफ्नो कुलपुजा तथा परम्परागत चुला पुज्दा वा अन्य सस्कार गर्दा पुमा भाषा(पुमा मुन्दुम जान्ने) ङापोङ, धामीले नै पुज्नुपर्दछ।
Posted by PUMARAI at 08:09 0 comments

दोङवाङा-दोङदापामा
प्रवीण पुमा १: किरात पुमा राई परिचय सार:नेपालको पूर्वीपहाडी खोटाङ जिल्लाको दक्षिण भेगका चिसापानी दिब्लुङ मौवाबोटे पौवासेरा देविस्थान गा।वि।स। लगायत त्यस आसपासका गाउँहरुमा मुख्य बसोबास रहेका किरात पुमा राईहरुको आफ्नै पृथक भाषा संस्कार संस्कृति तथा अस्तित्व रहेको छ । किरात मुन्दुमअनुसार 'सुम्निमा-पारुहाङको सृष्टिकालमा सुम्निमा-पारुहाङको कोखबाट बाघ भालु र मान्छेको जन्म भयो । त्यस जन्मलाई सुम्निमाले पुमा सॄष्टि भनिन् । कालान्तरमा त्यहीं पुमाहरुको साखासन्तानलाई पुमा सृष्टि भन्दाभन्दै थर नै पुमा भएको हो ।'२०५८ सालको नेपाल सरकारको तर्फबाट गरिएको जनसंखया गणना र मातृभाषा बोल्नेको संख्या जेजति तथ्यांकमा भए तापनि पुमा राईहरुको वास्तविक जनसंख्या दस हजारभन्दा माथि रहेको छ र छ हजारभन्दा बढीले आपुनो भाषा बोल्ने गर्छन् । त्यस भाषालाई रोकुङला÷रोकोङला भनिन्छ । यस जातिका महिला सामेतलाई नाम्घुङमा र पुरुष सामेतलाई नाम्घुङपा भनिन्छ ।यसरी पुमा खोलामा बस्ने किरात पुमा राईहरुको दुई दाजुभाइ दिब्लुङ र पालुनको गरी मुख्य १४ पाछा रहेका छन् जुन यसप्रकारका छन्:१ थुम्राहोङ २ योङडोहोङ ३ होङटाङखा ४ दुमालुङ÷दुम्माईलुङ ५ लिम्माछित ६ गाराजा ७ हादीरा ८ मिथाहोङ ९ तोङमालुङ १० मेत्लङयङ ११ वाविहोङ १२ खावोङ १३ रिरीहोङ १४ हेनयोङछा । २: किरात पुमा राईको संस्कृति परिचय:पुर्खा भूमि र प्रकृतिको पुजकले परिचित किरातहरुको मुख्य विशेषता नै पुर्खा भूमि र प्रकृतिको पूजा गर्नु हो । फागु÷साकेन्वा÷साकेवा÷साकेला आदिलाई महान चाडको रुपमा मानिने यो पूजा दोङवाङा उभौली र दोङदापा उधौली गरी वर्षमा दुईपल्ट गर्ने गरिन्छ । किरात मुन्दुमअनुसार किरातहरुले सृष्टिकालदेखि नै यो चाड मान्दै आएका हुन् । दोलखाका आदिम किरात राजा बुढाहोङको पालामा साकेन्वालुङ लगायत आफ्ना राज्यका वरिपरि बाख्राको मासु खाएर भीमसेनले लटपट गर्न थालेपछि बुढाहोङले त्यस फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई लिएर अरुण नदीको आसपास किरात प्रदेशमा आएर बस्यो । त्यसरी साकेन्वालुङलाई बोकेर आउँदा जहाँ जहाँ साकेन्वालुङलाई विसाएको थियो त्यहीँ त्यहीँ ठाउँमा फागुलुङ÷साकेन्वालुङ गाडी प्रकृतिदेवलाई पूजा गर्ने क्रममा पुमा खोलाका किरात पुमा पुर्खाहरुले खोटाङ जिल्लाको दक्षिणी भेक चिसापानीमा फागुलुङ÷साकेन्वालुङ स्थापना गरी दोङवाङा÷दोङदापामा पूजा गर्न थाले । त्यस दोङवाङा÷दोङदापा पूजा गर्नका लागि सेतो हात्तीमा चढेर बुढाहोङ आई त्यस फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई थोक्दाउथ्यो । तर बुढाहोङको मृत्युपछि त्यस लुङ थोक्दाउने चोखो पानी अर्चाउने मुन्दुम ङापोङले सपनामा नपाएर त्यस फागु÷साकेवालुङलाई धेरै वर्षसम्म नथोक्दाए पनि दोङवाङा दोङदापामा बुढाहोङको त्यो सेतो हात्ती आई त्यसलुङको हेरचाह गथ्र्यो । तर धेरै वर्षसम्म फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई त्यसरी नथोक्दाएपछि सदा झैं दोङवाङा÷दोङदापामा आफै आएर हेरचाह गर्ने सेतो हात्तीले त्यस लुङलाई भाँची दिएछ । त्यसरी फागुलुङ÷साकेन्वालुङलाई सेतो हात्तीले भाँची दिएपछि पुमा खोलाको किरात पुमा पूर्खाहरु भेला भई सरसल्लाह गरी आ-आफ्नै घरमा दोङवाङा÷दोङदापा गर्न थाल्यो । र हालसम्म पनि त्यही प्रचलन कायम छ । ३: दोङवाङा:पुमा खोलाका किरात पुमा राईहरुको चलनअनुसार वैशाख महिनादेखि असार महिनासम्ममा गरिने सम्पूर्ण पुर्खा प्रकृति भूमि पूजालाई दोङवाङा उभौली भनिन्छ । यस दोङवाङा पूजाभित्र फागु साम्खा मंङेन गरिन्छ । त्यसमध्ये फागुलाई विशेष महत्वका साथ धुमधाम गरी मनाइन्छ र यो फागु नगरी अन्य कुनै पनि पूजा गरिँदैन गर्न हुँदैन । ३:1: दोङवाङा फागु:फागु वर्षको पहिलो चाड हो । यसमा ङापोङले सर्वप्रथम चराचुरुङ्गीको नाम बोलाउँदै ूल अब वर्षा लाग्यो खोलानालामा पानी चिपचिपाउन थाल्यो चराचुरुङ्गीको स्वर फेरियो बाली लगाउने बेला भयो पानी पारिदिनु बाली लाउदैछौ बालीनाली सपि्रयोस् नयाँ पालुवाहरु पलाए हावा पानी घामबाट बचाई दिनू भन्दै दाव्य अगेना ः तीनवटा चुला भएको ठाउँ भित्रको बोब्बीलुङ मूलचुला खाइतलुङ दिमाचुला र रङालुङ प्रकृति भूमिचुला लाई क्रमशः दाहिने पट्टिबाट नयाँ पालुवा मबोलाबोक्पा÷ ङाक्सीबोक्पा भर्ला÷केराको हरियो पातको खोचली दुना बनाई बटुकोमा पानी र रख्खे खाचा चोखो जाँडपानी मिसाई त्यो पानीले थोक्दाइन्छ । त्यसरी चुला थोक्दाउदा जुन घरको फागु गरिँदैछ त्यही घरको पुर्खालाई पहिला बोलाइन्छ । त्यसरी फागु गर्दा भूमिमा अन्नबाली लगाउँदा प्रयोग भएका सम्पूर्ण हाई हतियार ः तालित किरात अस्त्र खुकुरी खुर्पा बन्चरो झम्पल बन्दुक जस्ता सबै हतियारलाई रख्खे पानीले थोक्दाउदै भाँचिन्छ टेकिन्छ चोट लगाइन्छ पाप नलागोस् चित्त नदुखाउ भन्दै पूजा गरिन्छ । त्यसपछि मूल ढोकाको शिरमा मंङछामा भित्रियोस् भन्दै थोक्दाइन्छ । र चुलाभन्दा वाहिर रहेका पूर्खाहरुलाई आँगनमा फालामरोङ गोगोसा र पानी दिइन्छ । त्यसरी फागु पूजा गरिसकेपछि ङापोङ÷सिलिहोङपा÷ सिलिहोङमाको नेतॄत्वमा सिलि टिपी घरको मूली मान्छेलाई अनिवार्य रुपमा सहभागी गराई सिलि टिपिन्छ । त्यहींदेखि दोङवाङा चाड शुरु हुन्छ । सांस्कृतिक पहिचानको दृष्टिकोणले पनि अत्यन्तै आकर्षित यो चाडको मुख्य समय भनेको चाहिँबैशाख पूर्णिमा नै हो । ३:1:A)आवश्यक सामाग्रीहरुःड्डनङवा मोबोलाबोक्वा÷ ङाक्सीतोत्ला मेरीखाङ तालित रख्खे खाचा डबकामा रख्खे खाचा पानी सोलोन्वा फालामरोङ गोगोसा भूमिमा बाली लगाउँदा प्रयोग गरिने सम्पूर्ण हतियारहरु ।३:2:दोङवाङा साम्खा: फागु गरिसकेपछि गरिने दोस्रो चाडलाई दोङवाङा साम्खा भनिन्छ । यसमा पनि ङापोङले फागुमा जस्तै ऋतु फेरियो चराको स्वर फेर् यो बाली लगाउने बेला भयो हामी सबैलाई सुव्यफाब्य होस् भन्दै पूजा गरिन्छ । यसको मुख्य आकर्षक विन्दू भनेको वामा पोथी लाई ढाडमा दाबिलोले हिर्काएर रगत झार्नु हो । यदि रगत झरेन भने विरामी हुने मरोमारो पर्ने अशुभ हुने खडेरी हुने लगायत घाम पानीले अन्नबालीलाई बिगार्छ भन्ने जनविश्व्ाास भएकोले पुनः चोख्याउने साम्खा गरिन्छ । यस साम्खामा पनि जुन घरको दोङवाङा साम्खा गरिदैछ त्यहीं घरको पूर्खालाई पहिले बोलाउनु पर्छ । ३:2:A) आवश्यक सामाग्रीहरु :ड्डफैक्का चार वटा ङाक्सीतोत्ला असरा सोलोन्वा छाप्मादिदिन अक्माना चारुङ फालामरोङ गोगोसा बेछुक वामा पोथी । :3: दोङवाङा मङेन:दोङवाङा मङेन तेस्रो प्रकृति पूजा हो । जुन पूजामा अन्नबालीको सह होस् घाम पानी हावाबाट बचाइदिनु भन्दै वापा भाले लाई दाबिलोले हिर्काई पुर्खा÷प्रकृति पूजा गरिन्छ । त्यसरी हिर्काउँदा रगत नझरेमा अन्नबालीको सह नहुने नफल्ने खडेरी पर्छ भन्ने जनविश्व्ाास छ । यो पूजा गर्दा पुमा खोलाको किराती राईहरुले सामेत संवोधक नाम पाएको ठाउँ लुत्छुबुलुम बुक्टोङमा मुन्दुमले ङापोङ पुग्नै पर्छ । यो पूजा गर्दा बाहिर आँगनमा प्रकृति भूमि पूर्खा सम्बन्धीका विभिन्न सिलि नाचिन्छ । साथै ढोल झ्याम्टा हुने घरको यो मंङेनको समाप्ती सँगसँगै त्यस ढोल झ्याम्टालाई एक वर्षको लागि थन्काइन्छ । यस मंङेनको मुख्य विशेषता भनेको यो पूजा गर्दा दाबिलोले मस्काएर चाखाङ खानुपर्छ साथै त्यस भालेको हड्डीखुड्डी बाहिर फाल्नु पनि हुँदैन फाल्टो जातिलाई खान दिन पनि हुँदैन र त्यसदिन कसैलाई केहीं पनि दिन हुँदैन । ३:3:A)आवश्यक सामाग्रीहरुःड्डमोबोलाबोक्वा सोलोन्वा बेछुक बेरुछा डाविलो वापा । ४:दोङदापा:किरात पुमा राईहरुको रितअनुसार भदौ महिनादेखि फागुन महिनासम्म गरिने सम्पूर्ण पितृ प्रकृति भूमि पूजालाई दोङदापा भनिन्छ । यस दोङदापा पूजाभित्र न्वाङ्गी साम्खा लेवातुप्खा र मंङेन पर्दछ । त्यसमध्ये न्वाङगीलाई मुख्य रुपमा लिइन्छ । र न्वाङगी नगरी अरु कुनै पनि पूजा गर्न हुँदैन गरिँदैन । ४:1: दोङदापा न्वाङगी:दोङदापा पूजा मध्ये प्रथम र मुख्य रुपमा मानिने यस पूजामा ङापोङले पूर्खाहरुलाई बोलाउँदै ूल अब हिउँद लाग्यो खोलाको पानी सुक्न थाल्यो वर्षामा लगाएको बाली पाक्यो अन्नको सह देउ यो पाकेको बाली पहिला चढाउँदैछौ अब पाकेको बाली उठाउँदैछौं हावा पानी आगोबाट बचाइदिनू भन्दै नयाँ अदुवाको बोट नयाँ धानको बोट लगायत तयार पारिएको सम्पूर्ण नयाँ बाली चढाइन्छ । भूमिमा बाली लगाउँदा प्रयोग भएका कोदालो खुर्पा झ्यम्पल खुकुरी खुंडा बन्दुक तालितलगायत सम्पूर्ण हतियारलाई एउटा कुनामा राखी नयाँ बाली चढाइन्छ । त्यसरी पाकेको बाली चढाई सकेपछि बाँकी न्वाङगी बालीको बोटलाई मूल ढोकाको शिरमा राखिन्छ ्र नयाँ अदुवा अनिवार्य रुपमा खाई यो न्वाङगी सम्पन्न गरिन्छ । यस न्वाङ्गीको मुख्य विशेषता भनेको यो न्वाङ्गी नगरी अरु कुनै पनि पित्री भूमि प्रकृति पूजा गर्नु हुँदैन गरिँदैन । ४:1:A)आवश्यक सामाग्रीहरु;ड्डरख्खे खाचा गोगोसा असारा मटिया आक्का आठ वटा ङाक्सीतोत्ला अक्माना चारुङ फालामरोङ नङ्वा बेछुकप्वाँ नङ्वा चाहाक्वाप्वाँ पुरानो धानको फ्यान्कुक्वा मेरीखाङ असारा सोलोन्वा अक्ता नाङलोङ अक्ता चाल्नोङ४:2: दोङदापा साम्खा: दोङदापा न्वाङगी गरिसकेपछि गरिने दोस्रो पर्वलाई साम्खा भनिन्छ । यसमा पनि ऋतु फेरियो हिउँद लाग्यो खोलानाला सुक्न थाल्यो वर्षामा लगाएको बाली पाक्यो न्वाङगीमा चढाइसक्यौं अब सुखशान्ति दिनू सुव्यवस्था होस् भनेर वामालाई दाविलोले हिर्काएर रगत झारिन्छ । यदि रगत नआएमा अशुभ हुन्छ मरौ मारौ हुन्छ विरामी भइन्छ भन्ने विश्वास भएकोले पुनः चोख्याउने साम्खा गरिन्छ । यसको प्रमुख विशेषता भनेको वामा मार्नुभन्दा अगाडि एकपल्ट र वामा मारिसकेपछि त्यसको हुमोङसा चढाउँदै फेरि अर्कोपल्ट गरी दुईपल्ट पुर्खाहरुको नाम बोलाउनु हो । ४:2:A) आवश्यक सामाग्रीहरु:ड्डफैक्का चारवटा ङाक्सीतोत्ला असारा सोलोन्वा छाप्मादिदिन अक्माना चारुङ गोगोसा बेछुक वामा । ४:3: दोङदापा लेवा÷तुप्खु:दोङदापा समयमा पाकेको सम्पूर्ण अन्नबाली घरमा िभœयाउँदा टेकिन्छ भाँचिन्छ काटिन्छ चोइटाइन्छ छरिन्छ । अन्नबालीको चित्त नदुखोस् सह एकै ठाउँमा रहोस् भनेर घरको टाँडको कुनामा मोङछामा राखिने ठाउँमा कोदोको बालालाई थुपारेर चल्लाले भोक दिई पूजा गरिन्छ । ४:3:A)आवश्यक सामाग्रीहरु:ड्डमोब्लाबोक्वा बेरुछा बेछुक सापाचाबाला रख्खे खाचा वाच्छकेलेक सोलोन्वा मेरीखाँङङासा । ४:4: दोङदापा मङेन:दोङदापा मङेन गर्दा पाकेको बालीलाई घरमा िभœयाउँदा टेकिन्छ कुल्चिन्छ छरिन्छ चोट लगाइने भएकोले मोङछामाको चित्त नदुखोस् भनी छरिएको अन्नबालीको एकै ठाउँमा सह रहोस् भन्दै वापालाई दाबिलोले ढाँडमा हिर्काएर भोग दिई मोङेन गरिन्छ । यो मङेन गरेको दिन कोदोको चाखांङ दाविलोले मस्काएर खाइन्छ । यसको मुख्य विशेषता भनेको त्यस वापाको मासुको हड्डीखुड्डी बाहिर फाल्नु हुँदैन अजात मान्छेलाई खान दिन पनि हुँदैन र त्यस दिन कसैलाई केही पनि दिनु हुँदैन । ४:4:A) आवश्यक सामग्रीहरु:ड्डमोबोलाबोक्वा सोलोन्वा, बेछुक, बेरुछा ,दाविलो, वापा । यसरी पुमाखोलाका किरात पुमा राईहरुले दोङवाङामा फागु साम्खा र मङेन अनि दोङदापामा न्वाङगी साम्खा लेवातुप्खु र मङेन गरी दोङवाङा र दोङदापा मनाउने चलन छ । त्यसको अलावा बुढाहोङको सेतो हात्तीले पुमाखोलाको साकेन्वालुङ÷फागुलुङ भाँचिदिएपछि सबै पुर्खाहरु भेला भई आ-आफ्नो घरमा दोङवाङा र दोङदापा मनाउँदै आएका यी पुमा राईहरुले खोटाङ जिल्लाको चिसापानी ७ पाथीभाराको शिरमा अवस्थित जन्ते ढुंगालाई बैशाखे पूर्णिमाको दिन र मंसिरे पूर्णिमाको दिन किरात पुमा राई मुन्दुमअनुसार पूजा गरी लिङ्गो फेर्ने गर्दछन् र सो दिन सो स्थानमा भव्य मेला लाग्न्
Posted by PRAVEEN PUMA at 4:17 AM

सुनापातल सहकारी सस्था नेपाली नया बर्ष २०६६ साल बैसाख को पहिलो दिन बाट संचालन सुरुगारिएको सुनापातल बचत तथा ऋण सहकारी संस्था ललितपुर को ग्वारको चौक मा यसको कार्यालय स्थापना गरिएको छ, यस् सहकारी सस्था संचालन गर्नुको बिसेस उद्देश्य भनेको किरातपुमा राइ लगायत अन्य समुदायलाई आवश्यक परेको बेलामा सरल अनी सुलभ तरिकाबाट ऋण दिन तथा आफु संग भएको रकम हिफाजतको साथ यस् सस्थामा बचत खाता खोली जम्मा गर्नु सक्नुहुनेछ, किरात पुमाराई हरुको साझा लगानी मा सञ्चालन सुरुगरिएको यो सस्था लाइ अझ दीर्घकालीन संचालन मा पुर्याउनु हामी आम पुमाराई समुदाय को ठुलो आवश्यक पर्दछ यस् सहकारी सस्थाको लगानी कर्ता सुरुमा पुमाराई मात्र रहेपनी भविष्यमा अन्य ग्राहक हरुले पनी यस्मा शेयर किनी सस्थाको सदस्य बन्न सक्नु हुनेछ, आजलाई यातिनै, केहिदीन पछि पूर्ण बिबरन छापने छौ.जयकिरांत kirat puma rai

Hopmachham: An Example of Endangered Kirati Culture1. IntroductionKiranti community has rich cultural rituals. Some are well preserved from the earliest time while some others are dying and some are already dead. The community stores a vast number of chham 'songs' i.e. Rungpuwachham (extinct), Hakparechham, Yari/hiyo/hiyarichham (extinct), Saima/sahimachham (extinct), Sakelachham, Dolokupmachham, Risiya/risiwa, Hopachham which are sung for different purposes on specific occasions. This paper focuses on a endangered melody known as Hopmachham which is extinct in several other Kiranti languages e.g. Bantawa, Chamling, Chintang. Hopmachham is a song which is sung by members of the Puma Rai community. This song narrates the origin and development of the earth and man. To prepare this paper, audio-video data of the Chintang Puma Documentation Project has been used. The data are from both the ritual texts as well as from everday conversation, and it should be noted that the language of a ritual text and that of an everyday conversation differ.Hopmachham is a great song based on Kiranti scriptural music. Etymologically, it is made up of two words hopma 'drink' and chham 'song': a drinking song or more accurately a song that makes you drunk with its charm. In other words, listening to this song one is drugged and enchanted with its magical properties. In order to sing this song, the knowledge of Kiranti oral tradition (mundum) is necessary. According to the Kiranti belief, not anybody can sing the song even if he knows it; only the person who has gained the knowledge to sing it in his dream and has not learned it, can sing it.a)asemʌŋ nawaiŋkʌŋ suntumiŋkʌŋ hopmacham yesterday ancestors -DOWN.ABLT ancestors -DOWN.ABLT ritual.songmʌmuatata nawaci suntumci3pS/A- do -PST - bring -PST ancestors -ns ancestors -3nsP [The (ritual song) Hopmacham been handed down by our elders since the early times of the ancestors.] (hopmacham_01.002)b)koina senmoŋi sencii tokma dotku rʌchʌCONN dream -DOWN.LOC dream -DOWN.LOC get–INF OBL-NMLZ MIR[But, this one has to receive in one's dreams.] (hopmacham_01.003)2. Starting of the HopmachhamIt is widely believed that hopmachham is a marvelous song. When sung appropriately it could bring rain, light fire, dry green trees, give life to dead trees, attract animals' attention and force them to gather, make one cry, dance or laugh, and make plants and trees obey. For example in the olden days a Hopmachham singer could make trees tie their tops together and again free them. But these days, such a singer who could use the song for such miraculous events has not been found yet. It is not that the song has lost its magical properties but there are no genuine singers. Hopmachham is a difficult song to sing in the sense that if the singer is out of tune, melody, wording and or timing, he will be instantly in trouble –he might even die. This might be the reason that now-a-says people do not opt for singing this song. When I asked one of the singers Man Bahadur Rai (70) to sing the song, he refused to sing it. Right at the beginning of the song, the singer begs for power with the goddesses and gods of that particular area or region. He/she introduced him whether s/he has learned the song or gained its knowledge in his dream. Then, describes the god and/or goddesses and their power, and requests, praises and flatters them not to give any trouble while the hopmachham is being sung.c)sapten hoŋmo metloŋ hoŋmo kabo kakhukchalamvillage goddess-VOC place goddess-VOC 2sPOSS 2sPOSS prayer-way(village goddess, great goddess, through your power,) (hopmacham_01.009)d)apturoŋ tuwaroŋ supsʌŋmi rahaŋmi kabo kakhukchalamspirit.of.shaman spirit.of.shaman priest healer 2sPOSS 2sPOSS prayer-way(and compassion, I am your priest, through your power) (hopmacham_01.009) e)sibilu phʌkleka ŋae rʌŋpumi ŋa champumi ŋa boktoŋmi ŋa selekmi ŋaa_protoclan plank 1s-EMPH sayer 1s singer 1s shaman 1s selfmade.shaman 1s(I am a gifted shaman (who can sing), I am an ordinary shaman,) (hopmacham_01.014)f)kabo kakhukchalam hopmacham muŋapaa2sPOSS 2sPOSS prayer - way a.cultural.great.song do - 1s -NMLZ –ERG(through worshiping you, I am doing the hopmachham) (hopmacham_01.016)g)kabo kanʌŋchinma menben2sPOSS 2sPOSS jealousy NEG- come.level(Please do not be jealous!) (hopmacham_01.020)3. The ways of singing the HopmachhamHopmachham can be sung in two ways ,viz. as monologue or duet. In a monologuous or “single” singing, the singer recounts the story of God Paruhang and the Goddess Sumnima. Therefore we can say that hopmachham is a kind of hymn sung by Kirantis. This kind of song addresses the history of creation as well as the deeds of Paruhang, the first man, and Sumnima, the first woman, which are today knows as Kiranti rituals. Singing hopmachham, the singer tells the history of origin from pre-historical age up to the present times. Naturally, it takes many days to complete it. General living styles can also be explained by these types of songs. People used to sing single hopmachham at work, on their way back from work and in the evening at home before sleeping time. But, these days, people rarely sing it, and if they do, they sing it only to explain the historical origin and as a prayer to Gods and Goddess.Hopmachham can be sung as duet. When it is sung as a duet, people make a bet, and the loser has to obey the winner e.g. the loser has to pay certain amount of money to the winner, or he has to work for the winner for certain days. Kiranti myths narrate the events when ancient Kiranti kings used to conduct the hopmachham competition in which the loser was to be sent into exile. A myth tells the story of a shaman and a witch who were on the hopmachham competition. The witch lost in that competition. Therefore, people still believe in the power of shamans to have treatment against witchcraft. As time passed, hopmachham as duet was limited only to the Phagu songs and Basawa (a wedding custom in which one person asks and the other answers on the wedding day at the bride's home). But these days, this custom does not follow the hopmachham language. Today Phagu songs and Basawa are mostly performed in everday Puma language and also in Nepali.4. Hopmachham and other culturesHopmachham can be sung on many occasions of Kiranti culture since it is believed to be the origin of all Kiranti rituals. A few existing rituals in Puma Rai community, which are related to hopmachham, are as follows:-a) Hopmachham and Phagu dance (Sakewa dance)In the past, Kiranti people used to sing hopmacham in Sakewa (Puma Rai call it Phagu) both in the form of single and duet. Some Puma singers are still found who sing single hopmachham in Phagu dance (CPDP 2006). The singer has sung it relating to the Phagu ritual. Especially, it also raises the head soul of all the singers, dancers and others.b) Hopmachham and Basawa in marriage ceromonyBasawa is a wedding ritual celebrated at the bride's place, where the bride-side raises many questions to the bridegroom-side. The conversation in the song form is related to the forthcoming days of the bride at her husband's home. In the past days, Kiranti people used to speak Basawa in hopmachham. But these days, they conduct the Basawa in general Kiranti language as well in Nepali. People even believe that Basawa is originated from duet hopmachham, as it carries the main theme of hompachham, though they may perform in ordinary language. The audio-video recordings of hopmachham_02 done (CPDP 2006) arre related to the short description of Basawa and hopmachham rituals. The hopmachham sung in Basawa is also known as yari/hiyari/hiyochham. c) Hopmachham and shamanic ritesThe shamanic language in Kiranti language is called Risiwa/risiya. The hopmachham language and shamanic language are known as ritual languages. The shamanic work is a specific work at a specific place and time. Some of the ritual texts are same in hopmachham and shamanic languages. For example, the prayer to the Gods and Goddesses of the ridge and the area before the beginning of both rituals, the ritual journey (through enumeration of place names, see Allen 1974, Gaenszle 1994, 1999) from the place of singer through the Khokwalung/ Manalung up to Bunglukhora, BechhuDada. Most of the words of these two rituals are same. To perform these two rituals, the singer must gain the knowledge in his dream which can happen only by the blessing of the God. According to Kiranti belief, hopmachham is more powerful than the general shamanic spells and magic. Therefore not all shamans can sing hopmachham equally well. Most Kiranti shamans of the new generation do not sing hopmachham at all.d) Hopmachham and MangenMangen is a ritual which is done in mundum song. People worship the goddesses of grain and wealth in this worshipping. In Mangen, the grain refers only to the different varieties of millet planted in Kiranti areas. Puma Rais do this work twice in a year, during ubhauli (the rising season) as planting period and udhauli (the falling season) as harvesting period. This is a ritual journey and head raising (sir uthaune in Nepali) prayer of mongchhama (the goddess of the grain and wealth). Hopmachham and mangen have some similarities in many ways, i.e. to do both of these, the doer or singer must gain the knowledge in his dreams, these both are mundum songs, both of these are endangered in Kiranti Rai community, both of these are verbal as well as ritual journeys. There are some differences between these two cultures as well. There are different pre-historical and pre-cultural backgrounds, i.e. a chicken must be sacrificed in Mangen but not in Hopmachham, the ritual journey of Mangen starts from the worshipping place to the Terai in the south and up to Salpa pond in the North through the existing human path but the existing river is the main path in Hopmachham and the singer walks from the place of singing to Khokwalung and Manalung in the south up to the Bechhudada and Bunglukhora in the North. There is a time restriction to do the Mangen but not so much in doing Hopmachham. Hopmachham can be sung in many ways not only as the head raising of soul but Mangen is sung as only the head raising of the Goddess of grains.e) Hopmachham and other Kiranti Rai songsThere are many ritual, cultural and folk songs in Kiranti Rai communities. Most of them are already dead, some of them are endangered and are moribund. Almost all of them are related to Hopmachham. Risiwa or Risiya is the shamanic song sung by shaman in many ritual works. The language of Risiwa and Hopmachham is same. Some of the description in these songs tend to similarity. Rungpuwachham is as a branch of hopmachham, in which the singer describes the historical and cultural events as well the description of the bravery of the forefathers. Rungpuwachham is almost extinct these days. Yari/hiyari/hiyochham is sung during the wedding ceremony as a form of Basawa which is described above. Saimachham is a song of birth, life and living and it is sung at work and at the waterpoint etc. speciially by women. But hopmachham singers used to sing this song also as hopmachham. Saimachham is also rarely found. Sakelachham (Phaguchham in Puma Rai) is a great existing song in Kiranti Rai community. Sakewachham is sung during the Sakewa dance in Ubhauli and Udhauli. The sakewa songs were used to sung as a form of Hopmachham. In these days, this song is sung in Nepali language as well as in other Kiranti Rai languages. Similarly, Hakparechham can also be taken as a folk song in Kirant Rai community. This song can be sung anywhere and by anybody and in anytime. These all kinds of Kirant Rai songs are related in many ways to Hopmachham as Hompachham is believed to be the origin of all kinds of songs.5. Some special Features of HopmachhamSpecial features of Hopamachham are given below in points.• It is learnt in dream• Only a few singers are left in Puma Rai community.• It is a verbal and ritual journey• Hopmachham and mundum are strongly related• It explains the origin or creation of the world• Queries and answers between two parties (duet)• It is sung both in pleasure and tragedy• It is sung at work and on cultural rites• It's the origin of many kinds of Kiranti songs• It's a historical oral document• It is related to the real life and living style• It represents endangered culture6. Summary and ConclusionHopmachham is one of the highly endangered rituals that belong to the Rai Kiranti community. It is still found in the Puma Rai community in southern Khotang district. Most singers are above 50 and they all are shamans. It is a great and ancient, rhythmic account of Kiranti culture still little studied. It is known as the great repository of language, history and culture. Only shamans can be singers who have gained the knowledge of singing the hopmachham. Other people are not allowed to sing this song in general. Vocabularies and the language of Hopmachham are similar to the Kiranti mundum which shows that Hopmachham is the most important branch of mundum philosophy and practice. There are many ways and occasions to sing hopmachham. It can be sung as the description of the origin, as the romantic songs, as cultural rites and many more. It can be sung either in single or duet form, but these days only single form is found.The study shows that hopmachham might die soon as the singers are over 50 and the new generation does not learn it. The changing modern lifestyle is replacing many old valuable cultures. Therefore, it is necessary to do something to preserve such cultures. CPDP a joint programme of University of Leipzig, Germany and Tribhuvan University of Nepal is doing an appreciable work documenting two endangered Kiranti languages and cultures, Puma and Chintang. The documentation is done through audio-video recordings to be put on to the archive, which will preserve the documented facts for a long. However, CPDP has been able to record only short clips of Hopmachham from seven different shamans found in Puma Rai community. There is a need to record Hopmachham completely which might take days. It is a great research topic for anthropologists and sociologists, and in case of lack of a proper documentation this valuable asset of mankind will be lost.ReferencesAllen, Nicholas J. 1978. Sewala Puja Bintila Puja notes on Thulung Ritual Language. Kailash 6 (4): 237-256. CNAS. Kathmandu.Allen, Nicholas J. 1974. "The ritual journey: a pattern underlying certain Nepalese rituals." in Contributions to the Anthropology of Nepal. Edited by C. v. Fürer-Haimendorf, pp. 6-22. Warminster: Aris and Philipps.Fox, J.J. (ed). 1988. To Speak in Pairs: Essays on the Ritual Languages of Eastern Indonesia. Cambridge: Cambridge University PressGaenszle, Martin. 2002. Ancestral Voices: Oral Ritual Texts and their Social Contexts among the Mewahang Rai in East Nepal. Münster, Hamburg, London: LIT Verlag.Gaenszle, Martin. 1999. "Travelling up and travelling down: the vertical dimension in Mewahang Rai ritual texts," in Himalayan space: cultural horizons and practices. Edited by B. Bickel, Martin Gaenszle. Zurich: Ethnological Museum of the University of Zurich.Gaenszle, Martin. 1994. "Journey to the origin: a root metaphor in a Mewahang Rai healing ritual," in The anthropology of Nepal: peoples, problems, processes. Edited by M. A. (ed.), pp. 256-268. Kathmandu: Mandala Book Point.Gaenszle, Martin. 1991. Verwandtschaft und Mythologie bei den Mewahang Rai in Ostnepal. Eine ethnographische Studie zum Problem der 'ethnischen Identität'. Stuttgart: Franz Steiner Verlag WiesbadenGaenszle, Martin. 1999. The making of good ancestors: separation, transformation and exchange in Mewahang Rai funerary rites. In: Elisabeth Schömbucher & Claus Peter Zoller (ed.), Ways of dying: death and its meanings in South Asia. New Delhi: Manohar.Gaenszle, Martin. 2000. Origins and migrations: kinship, mythology and ethnic identity among the Mewahang Rai of East Nepal. Kathmandu: Mandala Book Point & The Mountain InstituteHöfer, András. 1999. "Nomen est numen: preliminary notes on the verbal journey in some Western Tamang oral ritual texts," in Himalayan space: cultural horizons and practices. Edited by B. B. M. Gaenszle, pp. 205-244. Zürich: Völkerkundemuseum der Universität Zürich.Vartaman, 2003, Vol. 17, “Kirat Rai Jatiko Paramparagat Git”, Nipsung, Kirant Rai Yayokkha, Kathmandu, NepalRai, Jiten. 2006, Paruhang bulletin Published by Kirat Rai Students Association, Kirtipur, NepalPosted by Shree Kumar Puma Rai